Wojna na Ukrainie. Kluczowe kłamstwo Rosji. Walka o umysły, także w Polsce

Wojna to nie tylko pociski i linie frontu. To także walka w przestrzeni informacyjnej. O pojęcia i historie, które kształtują sposób postrzegania rzeczywistości. Prawda nie zawsze zwycięża. Zwycięża ten, kto przekona do swoich racji, do swojej wersji wydarzeń. Zwycięża skuteczniejsza opowieść. 

Niedługo przed agresją na Ukrainę, w lipcu 2021 roku Władimir Putin opublikował artykuł „O historycznej jedności Rosjan i Ukraińców”, mówiący o tym, że Rosja i Ukraina to jedno. Zamieszczono go na stronach prezydenta w języku rosyjskim, ale także ukraińskim. Całość napisana była pod tezę, że: Ukraińcy historycznie są częścią narodu rosyjskiego, tylko Rosja gwarantuje Ukrainie rozwój, a próby zerwania rzekomej więzi łączącej oba państwa muszą się skończyć rozpadem ukraińskiej państwowości.

Wtedy nikt nie wiązał tych gróźb z możliwością ataku na cały kraj. Mówiono raczej o zaostrzeniu narracji propagandowej i możliwych próbach destabilizowania Ukrainy. Z perspektywy czasu, widać, że był to wyraźny sygnał i fundament kampanii dezinformacyjnej.

Wojna w Ukrainie. Raport o rosyjskiej dezinformacji

– Tekst Władimira Putina był jednym z częściej cytowanych w polskiej literaturze naukowej. To propagandowy przekaz, tymczasem historycy dyskutowali z tym tekstem, rozkładając go na czynniki pierwsze, jakby miał walory naukowe. Czy to dobra reakcja? Uważam, że poświęcając zbyt wiele miejsca rosyjskiej propagandzie, nieświadomie wzmacniamy jej przekaz – mówi Interii dr Bartłomiej Gajos, jeden z autorów raportu „Narracje polityczne w duchu rosyjskiej propagandy”, opublikowanego przez Centrum Mieroszewskiego.

Dr Bartłomiej Gajos i dr Ernest Wyciszkiewicz przyjrzeli się temu, jak propagandowe rosyjskie narracje przenikają do polskich publikacji naukowych. Zdefiniowano 44 narracje, a następnie wykryto je w 377 publikacjach.

To pierwsze takie badanie, które analizuje obecność narracji zbieżnych z rosyjskimi przekazami w polskiej literaturze naukowej (w latach 2014-24). Wnioski?

– Nie jest źle. W większości publikacji dominują ujęcia krytyczne lub opisowe. Powielanie propagandy zdarzyło się, ale incydentalnie – wskazuje dr Gajos.

Wojna w Ukrainie. Cztery funkcje rosyjskiej propagandy

Rosyjskie narracje, które zidentyfikowali badacze, pełnią cztery główne funkcje w polityce dezinformacyjnej.

Po pierwsze delegitymizują Ukrainę, czyli podważają jej państwowość, tożsamość narodową i zdolność do samodzielnego działania. Po drugie legitymizują działania Rosji, przedstawiając agresję jako „obronę”, „reakcję” lub „historyczną konieczność”, mówiąc jednocześnie nie o wojnie lecz o „specjalnej operacji”.

Po trzecie mają dyskredytować Zachód, który jest nieustannie oskarżany o prowokowanie konfliktu, hipokryzję i dążenie do zniszczenia Rosji. Na koniec czwarta kwestia i polski wątek, a mianowicie demobilizacja społeczeństwa polskiego, polegająca na wzmacnianiu postaw bierności, obojętności i przekonania, że „to nie nasza wojna”.

Kluczowe kłamstwo dezinformacji

Najwięcej treści dotyczyło podważania ukraińskiej państwowości. Ukraina podzielona – to zdaniem badaczy – jedna z głównych tez, forsowanych przez Rosję. Kluczowe kłamstwo.

Uważam, że poświęcając zbyt wiele miejsca rosyjskiej propagandzie, nieświadomie wzmacniamy jej przekaz

---

Rosyjska propaganda głosi, że Ukraina nie jest jednym, spójnym narodem, lecz sztucznym tworem podzielonym na dwie części. Pierwsza z nich wschodnia i południowa – rosyjskojęzyczna, która powinna należeć do Rosji, bo tam mieszkają Rosjanie, którzy zostali „zakażeni ukraińską ideą narodową” i tę ideę należy wykorzenić. Druga część zachodnia m.in. dawne tereny należące do Rzeczpospolitej, to część „proeuropejska” i „antyrosyjska”.

– Za takimi przekazami idą często inne, mówiące, że Ukraina jest dysfunkcjonalna, skorumpowana. I ogólnie nie powinna istnieć – wskazuje dr Gajos.

Jak się nie dać propagandzie? Czyli aneksja a nie przyłączenie

Opowiadając o wojnie Rosji przeciwko Ukrainie nie można pomijać kwestii narracji rosyjskiej, nie można pomijać propagandowego przekazu. Kluczowe – jak o nim opowiadać, by zachować równowagę pomiędzy rzetelnym opisem a nieświadomym wzmacnianiem przekazu Kremla.

– Po pierwsze odpowiedzialnie dobierać słowa – mówi dr Barłomiej Gajos. I tłumaczy: jest różnica, kiedy dany naukowiec pisze w swoim tekście aneksja Krymu, a przyłączenie Krymu. Przyłączenie jest określeniem neutralnym. Aneksja to nielegalne zagarnięcie danego terytorium, niezgodne z prawem międzynarodowym.

Badacze radzą też, by propagandowe treści opatrywać świadomym komentarzem („zamiast nagiego cytatu”), osadzać w kontekstach, pokazujących, że mamy do czynienia z operacją dezinformacji.

Proponują też strategiczną ciszę. – Zastanówmy się, czy każdą historyczną bzdurę Putina komentować z pozycji nauki historycznej i np. udowadniać, że Ukraina nie jest nazistowska. Bo czy ma sens udowadniać, że wielbłąd nie jest koniem – wskazuje dr Gajos.

– Nie każdy temat zasługuje na to, by o nim poważnie dyskutować, bo jeśli zaczniemy to robić, tworzymy iluzję pewnej równoważności opinii tam, gdzie jej absolutnie nie ma, jak w przypadku wielbłąda – dodaje.

Propaganda kontra prawda wstydliwa dla Ukrainy

Czym się kierować, kiedy sytuacja nie jest jednoznaczna? Nie ma wątpliwości, kto w tej wojnie jest agresorem, a kto ofiarą. Kto walczy w obronie, a kto łamie prawo międzynarodowe i morduje niewinnych cywilów. Natomiast sytuacja wewnętrzna Ukrainy jest pełna odcieni szarości. Badacze piszą m.in. o rosyjskiej narracji na temat Ukrainy skorumpowanej. Kraj rzeczywiście jest trawiony korupcją, na co uwagę zwracają chociażby unijni urzędnicy.

Jak odróżniać propagandę od niewygodnej dla Ukrainy prawdy?

– Oni nie kłamią od rana do wieczora. Propaganda korzysta z półprawd. Dlatego w tym przypadku kluczowe jest, kto zabiera głos na dany temat. To świadczy o wiarygodności. Jeśli o Ukrainie skorumpowanej mówią urzędnicy z Komisji Europejskiej, to ich intencją nie jest najechanie kraju – wskazuje dr Gajos.

– Najistotniejsza jest świadomość z czym mamy do czynienia – że to nie treść informacyjna, ale wyprodukowana przez państwo wrogie Polsce, które jest zdolne do stosowania przemocy jako narzędzia polityki, także przeciwko polskim obywatelom – podkreśla rozmówca Interii.

Przykłady mnożą się szczególnie od czasu pełnoskalowej agresji na Ukrainę. Po naruszeniu polskiej przestrzeni powietrznej w nocy z 9 na 10 września, w polskiej sieci nastąpił wysyp treści dezinformacyjnych. Jak wyliczała fundacja Res Futura, 38 proc. z około 179 tys. postów oskarżało Ukrainę o prowokacje, co autorzy uznali za wynik zorganizowanej kampanii dezinformacyjnej. Zagrożeń związanych z działaniem Rosjan także w polskiej w przestrzeni informacyjnej przybywa.

– Tymczasem nieświadome powielanie rosyjskiej narracji to coś, z czym ciągle mamy problem – kwituje dr Bartłomiej Gajos.